اهمیت ترسیم با دست در طراحی معماری از یک سو و کاربرد روزافزون نرم افزارهای رایانه ای در این حوزه و مقابلۀ این دو، به موضوعی بحث برانگیز تبدیل شده است که رویکردی تحلیلی در تطبیق آنها را می طلبد. این مقاله تلاش دارد تا با بازنگری چیستی ترسیم با دست و نقش آن در فرآیند طراحی معماری، به مقایسۀ آن با ترسیم با رایانه بپردازد.
اهمیت ترسیم با دست
این مقاله در سه بخش اصلی تدوین شده است. در بخش نخست، چیستی و مراتب ترسیم، انواع ترسیم و کاربرد آنها در مراحل مختلف فرآیند طراحی معماری بررسی می شود. در بخش دوم، ترسیم با رایانه و کاربرد و جایگاه آن در مراحل فرآیند طراحی معماری بررسی میشود.
در بخش سوم، کارایی ترسیم با دست و ترسیم با رایانه در فرآیند طراحی معماری به طور تحلیلی مقایسه می شود. از این قیاس تحلیلی چنین میتوان نتیجه گرفت که:
ترسیم با دست به علت ارتباط مستقیم با فعالیت خلاق ذهنی، در بخش های ذهنی طراحی واجد کارایی بیشتر است و ترسیم با رایانه در مراحلی که بیشتر جنبۀ معرفی و نهایی دارد، نقش مفیدتری ایفا می کند.
نتیجۀ این مقاله زمینه ای نظری برای مواجهه با موضوع کاربرد رایانه در حوزۀ ترسیم معمارانه و نظارت و هدایت آن در جهت تلفیق با مهارتهای ترسیم دستی برای حصول به اهداف غایی طراحی معماری فراهم می کند.
مقدمه:
ترسیم با دست یکی از مهمترین مهارتها در آموزش معماری است و به مثابه قابلیتی برای طراحی مورد توجه معماران و طراحان بسیاری قرار داشته است. در طراحی معماری، ترسیم با دست نه به مثابۀ یک هدف، بلکه وسیله ای شناخته میشود که طراح را در عینیت بخشیدن به ذهنیتها و تصوراتش یاری میکند.
از این رو ترسیم با دست و کیفیت آموزش آن در دورۀ آموزش معماری اهمیت دارد. از طرفی، ورود رایانه به دنیای علم، آموزش و حرفه، عالم طراحی و آموزش معماری را از امکانات متنوع و جالب توجه خود بی بهره نگذاشته است.
گسترش کمّی و کیفی نرم افزارهای رایانه ای، امکانهای بسیاری از جمله قابلیت ترسیم را در اختیار طراحان قرار داده است، که علاوه بر فراهم آوردن امکان ترسیم تصاویر دوبعدی، به طراح کمک میکنند تا با پدیدآوردن تصاویر سه بعدی، به خلق مجازی تصورات و طرحهای خود بپردازند.
از این رو، گاه به نظر میرسد که با وجود امکان ترسیم با رایانه و امکانات متنوع آن، دیگر نیازی به کسب مهارت ترسیم با دست، به ویژه در حوزۀ طراحی معماری نیست. اما مشکل اصلی بیش از آنکه در تقابل دست و رایانه در امر ترسیم باشد، در عدم شناخت دقیق جایگاه ترسیم در طراحی معماری و کارآیی ترسیم با دست و رایانه در این فرآیند است.
هدف پژوهش
بر این اساس، این تحقیق در پی آن است تا پس از بررسی چیستی ترسیم و نقش ترسیم با دست در فرآیند طراحی معماری، جایگاه رایانه و نرم افزارهای رایانه ای را با دست مقایسه نماید و بدین ترتیب، چشم انداز روشنتری نسبت به مقابلۀ این دو در زمینۀ ترسیم معمارانه فراهم آورد
و در نتیجه، تلاش دارد تا با روشن ساختن نکات مبهمی دربارۀ ماهیت ترسیم با دست، زمینه ای برای قیاسی عادلانه میان این دو فراهم آورد.
بدین ترتیب، فرضیۀ این تحقیق، این است که چنان چه ماهیت، کاربرد و جایگاه ترسیم با دست و رایانه در فرآیند طراحی معماری به درستی شناخته شود، می توان به راه کاری منطقی مبنی بر تلفیق توانایی دست و قابلیت رایانه در ترسیم معمارانه دست یافت تا هریک در موقعیتی مناسب، نقشی مکمل در فرآیند طراحی معماری به عهده گیرند.
این تحقیق بر مبنای مطالعات نظری در باب مبانی ترسیم و اهداف آن در طراحی معماری انجام میشود و تلاش دارد با رویکردی تحلیلی-تطبیقی، بستری مناسب برای شناخت مسئلۀ ترسیم با دست و رایانه و جایگاه آن در طراحی معماری فراهم آورد.
ترسیم، اهمیت و انواع آن
شناخت امر ترسیم و جایگاه آن در فرآیند طراحی معماری، نیازمند آشنایی با مفهوم ترسیم به طور کلی و شناخت ویژگیها و اجزای آن است .ترسیم چه ناخودگاه و چه هنرمندانه انجام شود، واجد فرآیندی است که مهمتر از نتیجۀ آن است. هرگاه ترسیم به عملی آگاهانه تبدیل شود، مهارت به عنوان امری مهم فرآیند آن را تحت تأثیر قرار میدهد.
اگر چه واژه ترسیم به یک عمل یا فعل معین اطلاق میشود، در حقیقت در برگیرندۀ سه فعل مجزاست که در رابطه ای تنگاتنگ قرار دارند: دیدن، تخیل کردن و ارائه کردن. دیدن فرآیندی پویا و خلاق است. در دیدن، سه اتفاقِ دریافت، استخراج و استنتاج رخ میدهد.
بدین ترتیب براساس آنچه فرد میبیند، تصویری در ذهن او شکل میگیرد .اما ذهن چیزی را که میخواهد میبیند، نه آنچه را که چشم میبیند. بنابراین آنچه می بینیم، تصویری است که ذهن میسازد.
از سوی دیگر ذهن بر اساس تخیل، تصاویری را ایجاد میکند. با توجه به محدود بودن حجم حافظۀ فعال، ذهن از حفظ طولانی مدت تصاویر تخیلی ناتوان است و اگر این تصاویر ذهنی به نوعی ثبت نشود، سریع ناپدید میشود. ابزار ترسیم کمک میکند تا تصاویر ذهنی حفظ و ثبت شود و همچنین امکان به اشتراک گذاشتن تصاویر ذهنی و تخیلات را با دیگران فراهم میکند.
روند ترسیم
ترسیم به عنوان یک روند تفکر یا فهم، با استفاده از دستی که در حال بیان یک تصویر است و چشمی تربیت شده و ذهنی که در حال ارزیابی و تغییر ترسیم در حین پیشرفت آن است، شروع میشود .ترسیم به این صورت میتواند چرخۀ کاملی میان مغز، دست، تصویر و چشم تصور شود(نمودار۱).
در حقیقت، ترسیم میتواند ارائه آن چیزی باشد که فرد میبیند، یا می اندیشد یا آ نچه که میخواهد ببیند. ترسیم میتواند ارائه واقعیت یا اندیشه ای انتزاعی باشد که به صورت فُرمی واقعی متجلی شده است.
انسان برای خلق ترسیم آنچه را که میبیند، تجرید میکند. بدین صورت، اندیشه ها و افکار مجرد از طریق ترسیم به واقعیت تبدیل میشود بنابراین در هر حوزه ای که نیاز است تا اندیشه ای یا مسئله ای مورد مواجهه قرار گیرد، ترسیم به مثابۀ فرآیند تجسم بخشی اهمیت مییابد.
براین اساس، در طراحی معماری که فرآیند تبدیل اندیشه به واقعیت است، ترسیم با دست نقش مهم و مؤثری در تحقق اندیشه و ایدۀ طراح دارد.
اهمیت ترسیم
با توجه به چنین ویژگی ترسیم است که بسیاری از متخصصان رشته های گونا گون مانند معماران، شهرسازان، مهندسان، مخترعان، ریاضی دانان، جامعه شناسان و غیره میتوانند از طریق ترسیم بسیار مؤثرتر فکر کنند و ارتباط برقرار کنند اهمیت ترسیم در حوزه های هنری و فنی از جمله معماری در حدی است که برخی معماران، ترسیم را مهارتی مهم و بنیادین در امر طراحی میشناسند.
در طراحی، گام نخست طراحی با گذاشتن قلمی بر روی صفحه و محقق کردن اندیشه ای که در ذهن طراح شکل گرفته است، آغاز میشود. بدین ترتیب اندیشۀ طراح و تصویر ذهنی او از طرح آینده با ترسیم جلوۀ بیرونی مییابد و امکان مواجهه و تکمیل آن اندیشه فراهم میشود.
ترسیم تنها طرح نهایی را عینیت نمیبخشد، بلکه در مراحل مختلف طراحی، طراح را در فرایند اندیشیدن یاری میدهد و ابزار مهمی در تحقق اندیشه ها از ابتدا تا انتهای طراحی محسوب میشود. ترسیم به طور کلی انواع مختلفی دارد که کاربرد آن بنا بر موضوع و بستر، تفاوت دارد.
انواع ترسیمها عبارتند از ترسیم هنری، ترسیم فنی و ترسیم طراحی.
از میان این سه، ترسیم فنی و ترسیم طراحی در حوزۀ معماری بیشترین کاربرد را دارند.
ترسیم فنی، ترسیمی است که برای انتقال صحیح و دقیق اطلاعات به کار میرود. این نوع ترسیم از طریق تصاویر دقیق ترسیم شده با ابزار دقیق و علایم تصویری-نوشتاری قراردادی مکمل، در قالب انواع نقشه ها با اندیشه طراحی و حاصل آن طرح ارتباط برقرار میکند. ترسیم فنی عمدتاً برای ثبت دقیق طرح و معرفی و آماده کردن آن برای ساخت و اجرا به کار می رود.
ترسیمِ طراحی، به مجموعه ترسیمهایی گفته میشود که طراح در فرآیند طراحی انجام میدهد و باید پذیرای تغییرات و در برگیرندۀ زمینه و موضوع باشد. هدف آن بیرون سازی و بیان و ارزیابی اندیشۀ طراح است. ترسیمِ طراحی باید در عین دقت، کاملاً آزادانه صورت گیرد، در ارتباط تجریدی با فرآیند طراحی باشد و مستقیماً با واقعیت ارتباط برقرار کند.
اسکیسهای دست آزاد معماران برای بیان اندیشۀ خود در مراحل مختلف طراحی، از جملۀ این ترسیمها هستند. ترسیمِ طراحی بیش و پیش از همه برای خود طراح و سپس برای مخاطبان طرح، ارزشمند است. ثبت و هدایت میکند. اگر طراح ترسیم نکند، به هیچ روش دیگری نمیتواند تصاویر تخیلی ذهن خود را حفظ و بیان کند.
این ترسیم باید به مانند عینک شفافی باشد که طراح از درون آن، آنچه را که طراحی میکند، ببیند. چنین ترسیمهایی فرآیند طراحی را توسعه و شکل میدهد و کیفیات تجربی طرح را دقیقاً ارائه میکند.
انواع ترسیم در فرایند طراحی
هر فرآیند طراحی ای، به طور کلی، شامل دو بخش عمده است؛
بخش نخست دربرگیرندۀ دریافتها و برداشتهای طراح از عوامل موجودی است که شناخت آنها برای طراحی لازم و ضرور است.
بخش دوم فعالیتها بر مبنای اندیشه ها و ذهنیت های طراح شکل میگیرد و در نهایت بخشهایی از طراحی شامل تحلیل داده های موجود، برنامه ریزی و پرورش و ارائۀ اندیشۀ نهایی را در بر میگیرد.
بخش اول با ترسیمهای دریافتی و بخش دوم با ترسیمهای ذهنی انجام میشود. در ترسیم دریافتی، طراح اطلاعات و داده های موجود مورد نیاز خود را از طریق ترسیم ثبت میکند. ثبت ترسیمی این اطلاعات به طراح کمک میکند تا دریافت خود از محیط و دیگر عوامل مؤثر بر طرح خود را به زبان تصویر تکمیل کند .
در حقیقت، طراح طی فرآیند ترسیم، که مهمتر از نتیجه ترسیم است، داده های دریافتی خود را بررسی، تحلیل و ارزیابی میکند .علیرغم توانمندی عکاسی در ثبت اطلاعات تصویری، عکاسی تضمینی بر ادراک اطلاعات و مشاهدات توسط طراح و مشاهده کننده ندارد. در ترسیم ذهنی، آن چه ترسیم می شود، بر مبنای ذهنیت طراح و آن چیزی است که در ذهن او شکل گرفته است و نیازمند تحقق است.
ترسیم ذهنی به طراح کمک می کند تا ایده پردازی کند و آ نچه را که به طور انتزاعی در ذهن او شکل میگیرد، پردازش نماید و به صورت ایدۀ نهایی عینیت ببخشد. بدین ترتیب ترسیم ذهنی کلیۀ ترسیمهای طراح را از آغاز تا ارائۀ طرح نهایی در بر میگیرد.
کاربرد ترسیم در فرآیند خلاق طراحی معماری
(طراحی)، چه به عنوان اسم و چه به عنوان فعل، معانی مختلفی در بر دارد. واژۀ طراحی به عنوان اسم میتواند به معنی نقشه یا طرح، قصد یا هدف، یا نقش و تزیین باشد. این واژه همچنین به معنی انتظام بخشی به اجزاء، جزییات، فضا، شکل، رنگ، بافت و غیره در جهت ایجاد یک اثر کامل و هنرمندانه است.
رابطۀ اجزاء با کل با توجه به عملکرد، فعالیتها، ساختار، مصالح، مهندسی، تکنولوژی و غیره، از دیگر معانی این واژه است. فعل طراحی بیشتر به یک فرآیند فیزیکی اشاره دارد. با این حال، طراحی بیش از آنکه بیان کنندۀ فرایند فیزیکی کار طراح باشد، فرایند ذهنی او را در بر میگیرد و به مثابۀ فرآیند حل مسئله تلقی میشود. بدین ترتیب با طی فرآیند حل مسئله، راه حل شکفته میشود و طراحی انجام میشود.
عمدۀ فعالیتهای طراح در طول طراحی از طریق ثبت و یادداشت، چه به صورت نوشتاری و چه به صورت تصویری انجام میگیرد. ترسیم صورتی از ثبت تصویری است که در مراحل متعدد طراحی کاربرد دارد.
در فرآیند خلاقانۀ طراحی و حل مسئله، سه فعالیت عمده بر مبنای ترسیم انجام میگیرند که عبارتند از: نخست، گردآوری و ثبت اطلاعات، دوم، تحلیل اطلاعات برای دستیابی به فهم مسئلۀ طراحی و سوم، ارائه راه حلهایی برای مسئله طراحی
ثبت: گردآوری اطلاعات و عوامل متعدد مؤثر بر مسئلۀ طراحی
فرآیند طراحی با ثبت اطلاعات مربوط به موضوع طراحی آغاز میشود .در فرایند ثبت، نیازمند مهارتهایی همچون مشاهده، دریافت، تمییز و برقراری ارتباط است.
مشاهده: طراح برای آشنایی با مسئلۀ طراحی نیازمند مشاهده است .ترسیمِ آنچه به مسئله طراحی مرتبط است، مانند عوامل محیطی و انسانی، محدودیتها، امکانات و بستر طرح، به طراح کمک می کند تا توانایی مشاهدۀ دقیق و آموختن از محیط را تقویت نماید .زیرا افراد معمولاً به جای آنکه دقیق اطراف خود را مشاهده کنند، تنها آن چیزهایی را از محیط می بینند که خود میدانند یا می خواهند که ببینند.
ادراک: دقت در مشاهده از راه ترسیم، راه را به سوی دریافت بهتر محیط و هر نوع اطلاعاتی که از راه دیدن فراهم میشود مهیا میسازد. هنگام ترسیم از آ نچه موجود است، طراح متوجه نکات بسیاری میشود که فراتر از دیده های اوست .این امر کمک زیادی به گسترش ادراک او از چیزها و محیط میکند.
تمییز: برای این که اطلاعات گردآوری شده در فرآیند طراحی و حل مسئله کارآیی پیدا کنند، لازم است تا تفاوت های میان اطلاعات و داده های مختلف شناسایی شوند و براساس اولویت و ارتباط با مسئله دسته بندی شوند .بدین ترتیب، در فرایند ثبت، داده ها و موضوعات مرتبط باید شناسایی، دسته بندی و تفکیک شوند.
برقراری ارتباط: در نهایت، ثبت ترسیمی اطلاعات این قابلیت را دارد که اطلاعات گردآوری شده را به طور منظم و دسته بندی شده در معرض ارتباط با خود طراح و دیگران قرار دهد و زمینۀ تحلیل و بهره برداری از آنها را فراهم سازد.
تحلیل: تحلیل اطلاعات گردآوری شده برای دستیابی به فهم بهتر مسئلۀ طراحی
تحلیل اطلاعات گردآوری شده در مرحلۀ ثبت، فعالیت مهم دیگری است که به کمک ترسیم در فرآیند طراحی انجام میشود. بازبینی اطلاعات، خود منشأ پیدایش اندیشه های نو است. در این مرحله، مهارتهای بررسی، تجرید و ایجاد ساختار مجدد میان اطلاعات به امر ترسیم در فرایند طراحی کمک میکند.
بررسی داده ها:
زمانی که طراح به منظور گردآوری اطلاعات، ترسیم کند، لزوماً هر آنچه را که در تصویر نهفته است، درنیافته است.
آزمون ترسیمهای انجام شده برای گردآوری اطلاعات، به طراح کمک میکند تا به بخشهای ناخودآگاهانه ترسیم، وقوف یابد و بدین ترتیب ترسیمهای انجام شده، هدفمندتر در مسیر تحلیل قرار میگیرند و به کار میروند. این کار میتواند به کمک ترسیم اسکیسهای جدید یا تصحیح و تفسیر اسکیسهای اولیه انجام شود.
تجرید:
تجرید اطلاعات کمک میکند تا طراح از طریق ترسیم نمودارها و شماءهایی انتزاعی، کلیۀ اطلاعات مختلف را به یک زبان واحد منظم، دسته بندی کند و در کنار یکدیگر، به شناخت نسبت میان آنها و قوانین حاکم بر آنها دست یابد.
ایجاد ساختار مجدد: ایجاد ساختار مجدد در داده های ترسیمی، اطلاعات را به نوعی سامان میدهد که بتوان نتیجۀ مطلوب را از تحلیل اطلاعات به دست آورد و زمینه را برای جستجوی راه حلی بهینه و منطقی آماده نمود.
طراحی: ارائه راه حلهای ویژه برای مسئلۀ طراحی
سومین مرحلۀ فرآیند خلاقانه بخش طراحی است که برمبنای اطلاعات گردآوری شده و تحلیل شدۀ مربوط به مسئله طراحی، نهایتاً راه حلی جستجو میشود. از این مرحله به بعد تا انتهای کار، مهارت هایی چون رمزگذاری، انعطاف در تفکر، جستجوی فرصت و معرفی طرح به همراه مهارت ترسیم به کار میرود.
رمزگذاری و تبدیل به زبان تصویر: گستردگی اطلاعات و عوامل مؤثر بر طراحی ایجاب می کند تا طراح برای اینکه بتواند این عوامل را دسته بندی کند و در طراحی دخالت دهد، آنها را به زبان تصویر ترجمه نماید و بدین ترتیب علائمی مشخص برای انواع داده ها تعریف کند.
همچنین، پاسخهای یافته شده برای مسائل طراحی، برای آن که در طراحی متجلی شوند، باید نخست به زبان تصویر ترجمه شوند. آن چه به تصویر درآید، امکان تجلی در قالب فرم را به دست میآورد.
انعطاف در تفکر:
ترسیم با دست آزاد و با خطوط آزاد امکان بسیار خوبی برای تفکر محسوب میشود .این نوع ترسیم که نوعی تفکر تصویری خوانده میشود، با سرعتی برابر سرعت فکر میتواند مسیر اندیشۀ طراح را از ایده ای به ایدۀ دیگر دنبال نماید.
بدین ترتیب، طراح میتواند جهش فکر و پیشرفت اندیشه اش را تا دستیابی به راه حلی مناسب، به صورت مصور هدایت کند.
جستجوی فرصت:
در فرآیند طراحی، برای یک مسئلۀ طراحی میتوان را ه حلهای متعددی پیش بینی و ارائه نمود. ترسیمِ این را ه حلها و ایده های مختلف طراحی، امکان مقایسۀ آنها و در نهایت، تصمیم گیری برای انتخاب پاسخ برتر را فراهم می آورد.
معرفی طرح:
در انتهای فرایند طراحی، طرح نهایی معرفی و ارائه میشود. در این مرحله، طراح از زبان ترسیم برای معرفی طرح خود به صورت دوبعدی و سه بعدی استفاده میکند.
سه مرحلۀ فوق و مهارتهایی که به مدد ترسیم در این فرایند به کار میرود، به طور خلاصه در نمودار ۲ نشان داده میشود .بدین ترتیب، در فرآیند خلاقانۀ طراحی، از مرحله گردآوری اطلاعات تا طراحی و ارائه را ه حل نهایی، ترسیم با دست به صورتهای مختلفی ایفای نقش میکند.
ترسیم با رایانه در معماری
کاربرد رایانه در حوزۀ ترسیم معماری، امروزه به یکی از مهمترین چالشها در حوزۀ طراحی معماری تبدیل شده است. رایانه ها با مبنای (دودویی) یا (باینِری) به عنوان ابزاری کمکی در امر ترسیم معماری وارد عمل شدند. از این رو نرم افزار های مناسبی طراحی و وارد بازار شدند.
در فضای مجازی این نرم افزارها، نظام هندسی مبتنی بر نظام دکارتی است که هر نقطه با اعداد سه گانه مختصات آن در فضای محورهای مختصات تعریف و به رایانه معرفی میشود. بر همین اساس، خط، صفحه و حجم در فضا تعریف شده و امکان ترسیم دوبعدی و سه بعدی اندیشه های معماری در فضای مجازی فراهم شد.
زمینه های کاربرد رایانه در ترسیم و طراحی معماری
کاربرد رایانه در حوزۀ طراحی معماری با نرم افزارهای (ترسیم به کمک رایانه) آغاز شد و در طی سال های اخیر به حوزۀ (طراحی رایانه ای) منتهی شده است و بدین ترتیب تحولی عظیم در حوزۀ تفکر و ترسیم معمارانه ایجاد شده است.
در حوزۀ نرم افزارهای ترسیم به کمک رایانه، مبنای کار ورود اطلاعات دقیق به رایانه، پردازش آنها توسط نرم افزارهای مختلف و در نهایت گرفتن خروجی در قالب تصاویر دوبعدی یا سه بعدی)نقشه ها و پرسپکتیوها( و احجام سه بعدی است .هستۀ مرکزی سامانۀ طراحی و تولید به کمک رایانه از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
محیط تجزیه و تحلیل دیجیتال اشیاء، به منظور تولید نهایی آنها (سامانۀ CAD) نرم افزار تولید به کمک رایانه (CAM) و ماشین تولیدکنندۀ حجم بر اساس داده های دیجیتال در چنین حوزه ای، نرم افزار به مثابه ابزاری است که به طراح کمک می کند تا نتایج طراحی خود را به شیوه ای دقیق تر و سریع تر ترسیم کند.
نرم افزارهای اولیه تنها در حوزۀ ترسیم دوبعدی خطوط و نمایش آنها قابلیت داشتند. با ورود به عرصۀ (طراحی رایانه ای)، رایانه نقشی فراتر از ابزار در فرایند طراحی پیدا کرده است. با این حال، اگر به جنبۀ کاربرد رایانه و نرم افزازها در حوزۀ ترسیم بپردازیم، به طور خلاصه، رایانه در شاخه های اصلی زیر به امر ترسیم در طراحی معماری کمک می کند.
ترسیم به کمک رایانه
کاربرد رایانه در معماری، با نرم افزارهای ترسیم به کمک رایانه آغاز شد. در این نرم افزارها، اساس کار بر مبنای ویرایش خطوط و نقاط بود .نمایش حجم نیز با مدل سیمی انجام میشد.
نرم افزاری چون (اتوکد) از پرکاربردترینها در حوزۀ ترسیم دقیق نقشه های دوبعدی و گاه تصاویر سه بعدی است. امکان تکثیر، تصحیح و تبادل اطلاعات از دیگر مزایای مهم استفاده از این نرم افزارهاست.
پس از آن محیطهای پیشرفته تری بر مبنای شکل دهی سطوح عرضه شد که در آنها حجم براساس سطوح پوشش دهندۀ آن تعریف میشد و نهایتاً روش مدل صلب پیشنهاد شد که در آن اساس کار حجمی است و تحلیل آن بر اساس اعداد و ارقام و تبدیل آن به کار ماشین امکان پذیر است.
محیطهای نرم افزاری موجود در حوزۀ طراحی و ترسیم را میتوان بر اساس نوع ابزارها و خروجی آنها به محیطهای زیر تقسیم کرد.
ویرایش و طراحی گرافیکی
نرم افزارهایی وجود دارد که مختص کار معماری نیست و در حوزۀ طراحی گرافیک، صفحه بندی و ارایۀ نهایی به کار میروند.
این نرم افزارها برای پردازش نهایی تصاویر به معماران بسیار کمک میکنند. نرم افزارهایی چون فتوشاپ که در زمینه ویرایش گرافیکی به کار میرود و نرم افزارهایی همچون، کور لدراو، ایلاستریتور و ایندیزاین، از رایجترین و شناخته شده ترین ها در این حوزه به شمار میروند.
تصویرپردازی
تصویرپردازی دربرگیرندۀ مجموعۀ فنونی است که برای عینیت بخشیدن به ذهنیات به کار میرود. تصویرپردازی میتواند به کمک نمودارها، طرحواره ها و تصاویر و به منظور رساندن پیغامی مشخص به مخاطب انجام شود .تصویرپردازی دربرگیرندۀ حوزه های زیر است:
مدلسازی سه بعدی:
مدلسازی سه بعدی فرآیند ایجاد نمودی ریاضی از پوسته بیرونی یک شیء در نرم افزاری مخصوص است. مدل سه بعدی ممکن است به منظور شبیه سازی رفتار و واکنشهای فیزیکی اشیاء، ساخت اجسام واقعی توسط چاپگرهای سه بعدی یا تولید تصاویر دوبعدی طی فرایند پرداخت نهایی تهیه شود.
نرم افزارهایی چون تری دی مکس، اسکچآپ از پرکاربردترینها در زمینه مدلسازی سه بعدی هستند.
طراحی بافت و جنس و پرداخت نهایی:
راحتی بافت و جنس ایجاد بافت و رنگی متناسب با مصالح مختلف در عالم واقعیت به مدلهای ریاضی است. پرداخت نهایی آرایش و دستکاری نمودهای ریاضی از نقطه ها و صفحات در دنیایی مجازی، در پی ایجاد طرحوارهای از یک مدل سه بعدی است.
وی رِی یک موتور پرداخت نهایی است که به عنوان مکمل نرم افزارهای پردازش سه بعدی مانند تری دی مکس، راینو و اسکچآپ به کار میرود.
ویدئو و متحرکسازی:
متحرکسازی در برگیرندۀ مجموعه ای از فنون برای ایجاد تصاویر متحرک و برای نمایش بهتر احجام و فضاها است.
متحرکسازی فرآیندی است شامل تولید تصاویری مرتبط با هم، در عین حال با اندکی تفاوت نسبت به هم، به صورتی که بازنمایی پی در پی آنها با سرعتی مناسب، تداعی کنندۀ حس حرکت و پویایی محیط و اجسام تشکیل دهندۀ تصویر باشد نرم افزار تری دی مکس و مایا از نرم افزارهای رایج برای متحر کسازی در معماری است.
مدلسازی داده های ساختمانی
الگوسازی و طراحی بر مبنای اطلاعات ساختمانی، فرآیندی است شامل تولید و مدیریت نمودهای رایانه ای از محتویات فیزیکی و کاربردی در ساختمان سازی.
حاصل آن به صورت دانشی با قابلیت به اشتراک گذاری در مراحل مختلف طراحی از ایده تا جزئیات، ساخت، بهره برداری، نگهداری و حتی تخریب توسط تصمیم سازان مورد استفاده قرار میگیرد.
مدلسازی داده های ساختمانی در واقع نه یک عمل که مجموعه ای از فعالیتها را دربرمیگیرد که به نوعی روش کار طراحی، ساخت و اجرا را متحول ساخته است.
از جمله نرم افزارهای رایج در این حوزه رِویت و آرشیکد است که امکان ایجاد همزمان نقشه های ساختمانی و مدل سه بعدی را همراه با اطلاعات تکمیلی فراهم میکند.
طراحی براساس مولدها و پارامترها
این نوع طراحی، تکنیکی گام به گام و مرحله ای در مسیر حل مسائل طراحی است. طراحی پارامتری مفهومی است که تنوع فکری را از ریاضی به طراحی منتقل کرده است .طراحی الگوریتمی به استفاده از روشهای پل های در حل مسائل طراحی اشاره دارد.
طراحی الگوریتمی به معنی استفاده از زبانهای برنامه نویسی است که به طراح اجازه عبور از محدودیتهای صفحه کاربری نرم افزار و طراحی بر روی کد و نه فرم را میدهد. گراس هوپر یک ویرایشگر گرافیکی الگوریتمی است که در ارتباطی تنگاتنگ با ابزار مدلسازی سه بعدی راینو کار میکند.
کاربرد ترسیم با رایانه در فرآیند طراحی
برای بررسی کاربرد ترسیم با رایانه در فرآیند طراحی، میتوان بار دیگر فرآیند سه مرحله ای ترسیم در طراحی را مرور نمود. در این فرآیند، مرحلۀ ثبت اطلاعات، به گردآوری اطلاعات و داده ای مرتبط با مسئلۀ طراحی اختصاص دارد؛ مرحلۀ تحلیل، که در آن اطلاعات گردآوری شده مورد تحلیل و ارزیابی قرار میگیرند تا برای طراحی کارآیی یابند؛
و مرحلۀ طراحی که براساس دو مرحلۀ انجام شدۀ پیشین، پاسخی برای مسئله طراحی میشود. در این جا هدف این است که کاربرد رایانه را به طور عام در روشهای مرسوم طراحی معماری که در برگیرندۀ سه مرحلۀ فوق است بررسی کنیم؛ ر
وشهایی که همچنان بر ذهن خلاق طراح در فرایند طراحی متکی است، نه اینکه بر مبنای قابلیتهای نرم افزاری تعریف شده باشد(نمودار ۲)
گردآوری و ثبت اطلاعات
مشاهده: آ نچه در مرحله گردآوری اطلاعات رخ میدهد، تا آ نجا که مربوط به مشاهده است، عمدتاً با عکاسی توسط دوربین جایگزین میشود. در این روش، طراح از هر صحنه، مکان یا موضوعی که بر طراحی مؤثر است، عکاسی میکند.
امروزه دوربینهای دیجیتال امکان انتقال سریع تصاویر به محیط رایانه ای را فراهم کرده اند. با این حال عکاسی هرگز تضمینی بر رخداد امر مشاهده که امری مطلقاً ذهنی است در فرایند ثبت نیست.
گذشته از آن، همۀ اطلاعاتی که برای طراحی گردآوری میشود، لزوماً در قالب عکس قابل گردآوری نیست .گاه طراح برداشتهای خود را به صورت پلان، نما، برش یا تصاویر گرافیکی خاص ثبت میکند.
ادراک:
عکاسیِ صرف لزوماً ادراک اطلاعات را که امری ذهنی است، فراهم نمیکند .طراح میتواند به کمک رایانه با ویرایشهایی گرافیکی، نشانه گذاری، یادداشت بر روی تصاویر یا نقشه های موجود، زمینۀ ادراک و دسته بندی اطلاعات را فراهم کند. به طور مثال، نرم افزار فتوشاپ یا کورل اضافه کردن نکات ویژه، یادداشت و غیره را بر تصاویر موجود ممکن میکند.
تمییز:
در بخشی از اطلاعات گردآوری شده، به کمک نرم افزارهای گرافیکی میتوان با ایجاد گرافیک خاص بر تصاویر موجود، امکان تمییز عوامل مختلف، دسته بندی و آماده کردن آنها را برای مراحل بعدی فراهم کرد.
برقراری ارتباط:
اطلاعات ذخیره شده و دسته بندی شده در رایانه را می توان به صورتهای مختلفی آمادۀ ارائه کرد و به کمک نرم افزارهای مختلف برای ارائه و بهره برداری در مراحل بعدی آماده کرد. اما آنچه مهم تر است ارتباط خود طراح با مطالب گردآوری شده است که امری ذهنی و فراتر از تصاویر گرافیکی ایجاد شده با رایانه است.
تحلیل اطلاعات
بررسی داده ها:
ترسیم با رایانه در این مرحله کمک خاصی به طراح نمیکند، زیرا از ویژگیهای خاص این مرحله فرایندی است که در ارتباط با ذهن طراح رخ میدهد. این فرایند بیشتر به ارتباط ترسیم دستی با ذهن مرتبط می شود.
در اینجا، طراح به مطالعه و تأمل بر روی موضوعات و تصاویر و ترسیم ها میپردازد و بیشتر نیازمند ترسیم با دست است تا بتواند به تدریج آن چه را که می جوید بیابد.
تجرید :
پس از بررسی مقدماتی داده ها و تقسیم بندی آنها، اطلاعات گردآوری شده میتواند توسط نرم افزارهای متعدد به زبان انتزاعی تجرید شود و در انواع دیا گرامها، نمودارها و ماتریسها بررسی شود تا تحلیل و نتیجه گیری از آنها راحتتر شود.
در این بخش، رایانه ابزار تحلیلی مفیدی است که تهیۀ نمودارها و نتیجه گیرهای متعدد از آنها را تسهیل میکند. نرم افزارهای گرافیکی و تحلیل معماری در تجرید نقشه های معماری، نقش هه ای شهری، نماها و دیگر اطلاعات میتواند مفید باشد.
ایجاد ساختار مجدد:
رایانه میتواند به طراح کمک کند تا به ایجاد ساختارهای مختلف میان داده ها بپردازد و در صورت لزوم و بر اساس نتایج حاصله، ساختارهای جدیدی میان آنها ایجاد کند. کارایی برتر رایانه در این زمینه بستگی به موضوع مورد بررسی و نوع ساختار میتواند متغیر باشد.
طراحی
رمزگذاری و تبدیل به زبان تصویر: در این مرحله، اطلاعات، داده ها و برداشتهای پیشین پس از تحلیل و پردازش، آمادۀ بهره برداری و ترجمه به زبان تصویر میشوند.
این مرحله نیز همانند مرحله قبل، همراه با تحول و تکامل ذهن پیش میرود .هیچ تصمیمی در ذهن طراح به صورت نهایی و قطعی وجود ندارد .در طی یک فرآیند، طراح به تدریج اطلاعات را ترکیب می نماید .در این مرحله، ترسیم با دست نقش بسیار مهمتری در پرورش اندیشۀ طراح دارد.
او نیاز دارد بدون هیچ واسطه ای، آن چه را که در ذهنش میگذرد بر روی کاغذ ترسیم کند تا بتواند بر اساس رابطۀ ذهن و دست در چرخۀ ترسیم، اندیشۀ طراحی اش را توسعه دهد.
انعطاف در تفکر :
امروزه کاربرد رایانه در طراحی معماری دو جنبه دارد، یکی به عنوان ابزار ترسیم و دیگری به عنوان نوعی تفکر رایانه ای در طراحی .
زمانی که رایانه به عنوان ابزار ترسیم به کار میرود، رایانه در چرخه ترسیم با ذهن طراح ارتباط مستقیم برقرار نمیکند بنابراین نقش تعیین کننده ای در انعطاف فکری طراح در فرایند طراحی ندارد و تنها ترسیم معمارانه را تسریع و تسهیل میکند.
در کاربرد رایانه به عنوان نوعی تفکر طراحی رایانه ای، نرم افزارها نوعی خط مشی از پیش تعیین شده برای طراحی تعریف می کنند که بر تفکر شخصی طراح و فرایند ذهنی او متکی نیست و تا حدی خط فکری طراحی را هدایت و کنترل میکند و نوعی رابطه الگوریتمیک و منطقی میان عوامل طراحی برقرار میکند.
در این نوع طراحی، ذهن متفکر نقش چندانی در آفرینش گام به گام طرح ایفا نمیکند.
جستجوی فرصتها :
رایانه و نرم افزارهای رایانه ای با ارائۀ امکاناتی، تهیه سریع نسخه ها و گزینه های متعدد از طرحها، مقایسۀ آنها و انجام تغییرات جزیی را ممکن می کند.
امکان مقایسۀ هم زمان ایده ها و طرح ها در مراحل مختلف و در نهایت انتخاب ایدۀ برگزیده، از جمله مزایای رایانه در این مرحله است. در طول فرآیند طراحی، طراح می تواند در مراحل متعدد، با تصمیم گیریهای مقطعی، اندیشۀ خود را از طریق مدل سازی سه بعدی با رایانه بیازماید .
بدین ترتیب، او میتواند در مقاطع متعدد، اندیشه و طرح خود را با پیش فرض های مسئله مورد آزمون قرار دهد و یا در مقاطعی طرح را با دیگران در میان گذارد نرم افزاری چون رویت، امکان بسیار خوبی در اختیار طراحان قرار داده که در هر لحظه از طراحی با ایجاد تغییرات و اصلاحات کلیه اطلاعات، نقشه ها و تصاویر سه بعدی به طور همزمان تغییر می کند.
طراحی بر اساس مولدها و پارامترها نیز که به مدد نرم افزاری چون گراس هوپر رواج یافته است، نوع دیگری از امکان را در این مرحله فراهم آورده است . در این بخش، با تغییر جزئی داده ها میتوان به سرعت پاسخهای جدید را مشاهده و مقایسه کرد.
معرفی طرح:
در نهایت، پس از خاتمۀ فرآیند طراحی، طرح نهایی میتواند به صورت دقیق و فنی، توسط رایانه ترسیم و معرفی شود .در این نرم افزارها پس از خلق احجام سه بعدی در فضای مجازی، زاویۀ دیدهای مناسب انتخاب و به عنوان تصاویر سه بعدی ذخیره میشوند .
به کمک این نرم افزارها میتوان همچنین تصاویر متحرک ایجاد کرد. از این مرحله به بعد نرم افزارهای مختلفی وجود دارد که هر یک امکانات گسترده ای برای معرفی طرح، برقراری رابطه از طریق ایجاد محیط تعاملی با طرح و همچنین تحلیل آن را در شرایط مختلف فراهم می آورد.
مقایسه ترسیم با دست و رایانه در فرایند طراحی
در دو بخش پیش، نقش ترسیم با دست و رایانه در فرآیند خلاق طراحی معماری بررسی شد. چنان که بررسی شد، ترسیم با دست در فرآیند طراحی بسیار کارآمد است و تقریباً در مهارتهای مختلف هر سه مرحلۀ ثبت اطلاعات، تحلیل اطلاعات و طراحی، نقش مهمی برعهده دارد .
از سوی دیگر، توانای های رایانه و نرم افزارهای رایانه ای توانسته توجه معماران و طراحان را به خود جلب کند.
در ترسیم طراحی، نتیجه ترسیم تنها اهمیت ندارد، بلکه فرآیندی مهم است که طی آن، از مرحلۀ شناخت صورت مسئلۀ طراحی تا تحلیل داده ها، جستجوی راه حل، تولد ایدۀ طراحی، پرورش و رشد آن تا رسیدن به طرح نهایی، ذهن طراح همواره در تحول و تغییر است.
دست و دقتی که به واسطۀ دست بر صفحه ترسیم انتقال می یابد، اهمیتی ندارد، بلکه نقش دست به مثابۀ واسطۀ مستقیم اندیشه و طرح مورد توجه است. با توجه به نقش دست و توانایی آن در ترسیم طراحی و ترسیم نهایی طرح، کاربرد ترسیم با رایانه در مراحل مختلف طراحی را میتوان با ترسیم دستی مقایسه کرد.
مرحلۀ ثبت اطلاعات :
علیرغم امکان ثبت تصاویر و اطلاعات به کمک عکاسی، رایانه سهم خاصی در فرآیند ذهنی ادراک برعهده ندارد .ترسیم با دست به خاطر ارتباط تنگاتنگ با ذهن طراحی، به مشاهده و ادراک داده ها نقش مهمی ایفا میکند.
رایانه در این مرحله بیشتر در دست هبندی، تمییز و تفکیک داده ها و آماده سازی آنها برای مرحلۀ بعدی به کار می رود.
مرحلۀ تحلیل داده ها :
برخی نرم افزارها انجام فعالیت هایی چون تجرید داده ها و ایجاد ساختار مجدد را تسهیل می کنند.
تهیه انواع دیاگرامها و نمودارها، تحلیل و تطبیق داده ها و نتیجه گیری از آنها و ایجاد ساختارهایی جدید در آنها به کمک برخی نرم افزارهای رایانه ای گاه بهتر و دقیقتر انجام میشود.
با این حال، در مرحله بررسی داده ها، که امری ذهنی است و نیازمند مدیریت ذهنی طراح است، رایانه به طور مستقل کارایی کافی و لازم برای انجام فعالیت را ندارد و تنها به عنوان ابزار کمکی در انجام تحلیلها و استنتاجهایی که طراح تصمیم میگیرد به کار می رود.
مرحلۀ طراحی:
هر چه فرآیند طراحی به سمت نتیجۀ طراحی پیش تر میرود، نقش رایانه در آن پررنگ تر میشود.
اما در مراحل ابتدایی که ذهن طراح باید بیشتر فرآیند طراحی را هدایت کند و تصمیم های خلاقانه گرفته شود، رایانه واجد کارایی لازم و کافی نیست.
با وجود اینکه امروزه تلاش شده تا رایانه وارد حوزۀ طراحی رایانه ای شود، اما این نرم افزارها تا کنون توانسته اند تنها به جنبه منطقی روابط میان اطلاعات و داده های طراحی بپردازند .
به عبارت دیگر، بخشی از نتیجۀ طراحی حاصل رابطۀ منطقی یا ریاضی وار میان داده ها و بخشی دیگه حاصل رابط های استدلالی است که جنبه های حسی، عاطفی، عقلی انسان نقش مؤثری در تصمیم گیری نهایی دارد.
در چنین بخشهایی از فرآیند طراحی است که رایانه هنوز نمی تواند به عنوان یک ابزار کارآمد جانشین ترسیم با دست شود. برای همین مراحل نهایی طراحی که نیازمند کار ترسیم یبیشتر برای کسب نتیجۀ طراحی است، می تواند به کمک نرم افزارهای ترسیمی سرعت و کیفیت بالاتری پیدا کند.
نتیجه مقایسه
بر اساس مقایسۀ فوق، ترسیم با دست و رایانه را میتوان براساس پارامترهای سرعت، دقت، ارتباط با ذهن طراح و وابستگی به ابزار مورد ارزیابی و سنجش قرار داد و نقاط قوت و ضعف هر یک را بررسی کرد. ترسیم با دست ارتباط تنگاتنگی با ذهن طراح برقرار میکند، وابستگی کمتری به ابزار ویژه دارد و با حداقل ابزار و در هر زمان و مکانی قابل انجام است.
آنچه با دست ترسیم میشود، متناسب با هدف هر مرحله از طراحی، دقت مناسب خود را دارد و همزمان و به موازات پیشرفت ذهن طراح به مرحلۀ دقیق و نهایی نزدیک میشود .با این حال ترسیم با دست به ویژه در مراحل نهایی، زمان زیادی به خود اختصاص میدهد. فرآیند آموزش آن نیز پرورشی است و متناسب با توانمندی افراد تعیین میشود.
در مقایسه با دست، ترسیم با رایانه مستقیماً با ذهن طراح رابطه ندارد و ذهن را کاملاً درگیر فرآیند ترسیم نمیکند .هوش رایانه ای به موازات ذهن طراح، فعالیت میکند و حتی خطر آن را دارد که ذهن طراح را جهت دهی و هدایت کند. ترسیم با رایانه به شدت وابسته به ابزار مجهز است و در هر زمان و مکانی در دسترس نیست.
خروجی ترسیم با رایانه معمولاً بسیار دقیق است و اگر چه در فرآیند طراحی ترسیم شود، نمیتواند فرایند تفکر طراحی را با خود منتقل کند .با این حال، رایانه امکان خوبی در کار با داده ها و استنتاج دقیق و سریع از آنها فراهم میکند.
سرعت ترسیم با رایانه چندان بالا نیست اما در ویرایش و اعمال تغییرات بر ترسیم ها و تکثیر و ترسیم گزینه های مختلف سرعت بالایی دارد .این در حالی است که ترسیم با دست در این امر کندتر است و انرژی بیشتری میگیرد.
بر اساس آنچه گذشت، قیاس کاربرد دست و رایانه در ترسیم معماری، هرگز به معنای ارجحیت یکی بر دیگری نیست .با توجه به پیشرفت قابل توجه نرم افزارهای رایانه ای در حوزه ترسیم و طراحی معماری، رو شهای طراحی خلاقانه معماری باید به نحوی تنظیم شود که در مراحل مختلف بتواند از کارایی مفید ترسیم با دست و ترسیم با رایانه هر دو استفاده کند.
بنابراین، رایانه هرگز نمیتواند به کل جانشین ترسیم با دست شود .ذهن طراح باید به عنوان ملاک اصلی کار تعیین کنندۀ جایگاه ترسیم با دست و ترسیم با رایانه در مراحل مختلف طراحی معماری شود(نمودار ۳).
نتیجه
دست در ترسیم معمارانه نقشی فراتر از ابزار دارد و این دست است که ابزار مختلف را در دست میگیرد تا بیرونی سازی اندیشه و فرایند خلاقانه طراحی را محقق کند. رایانه به مثابه ابزاری در دست طراح است که میتواند بر توانمندیهای دست در فرآیند ترسیم بیافزاید و در فرآیند طراحی نقش داشته باشد.
رایانه به مثابۀ جانشینی برای دست، به معنای قطع ارتباط مستقیم ذهن و ترسیم، نمیتواند کارآیی لازم را در مسیر طراحی در برداشته باشد. رایانه خود به واسطۀ دست با ذهن انسان ارتباط مییابد. بنابراین در حقیقت در حوزۀ ترسیم، دست و رایانه دو چیز برابر و متجانس نیستند و رایانه را نمیتوان به تنهایی جانشین دست و توانمند یهای آن شمرد. بلکه آنچه در حوزۀ ترسیم معمارانه به رایانه حیات میبخشد، دستِ مرتبط با ذهن طراح است.
بر این اساس، رایانه تنها به مثابه ابزاری کارآمد و توانمند است که میتواند نقش مهمی در دست توانای طراح برعهده گیرد و قابلیتهای مفیدی در اختیار او قرار دهد .اگر فرآیند طراحی را فرآیند حل مسئله یا عینی سازی یک امر ذهنی بدانیم، ترسیم با دست مهمترین وسیله برای بیرونی سازی امر ذهنی است.
ترسیم با دست، ذهن طراح را به فعالیت و زایش وا میدارد و فرآیند خلاقیت و تفکر را همراه با عینی ساختن ذهنیات هدایت میکند .رایانه نیز ابزاری دقیق، هوشمند و کارآمد است که طراح را در فرآیند عینی سازی یاری می دهد .
هرچه فرآیند طراحی از مرحلۀ زایش فکری فاصله میگیرد و به مرحلۀ معرفی فکر نزدیک میشود، کاربرد رایانه مفیدتر است. با توجه به ویژگیهای مثبت استفاده از هر یک در فرآیند طراحی، بهترین روش بهره برداری، تلفیق آگاهانه و برنامه ریزی شدۀ ترسیم با دست و رایانه در تک تک مراحل طراحی است.
جهت مشاهده دوره آموزش اسکیس ارشد معماری کلیک نمایید.
